Za pewne niewielu z nas wie, że obok znanego w całej Europie ze swej niezwykłej zabudowy Zamościa, Głogów Małopolski, a właściwie Głowów – był pierwszym renesansowym miastem w Polsce. Pochodząca z Włoch koncepcja miasta idealnego stanowiła wzór dla wielu architektów i mecenasów europejskich. Inspirowano się nią również w Polsce aż do XVIII wieku. Które polskie miejscowości wzniesiono w duchu tej wizji?
Za początki regularnie rozplanowanych miast w naszym kraju uznać należy wiek XIII, kiedy to pojawiło się prawo lokacyjne. Zaczęto wówczas zakładać ośrodki otoczone murami z centralnym placem – rynkiem. Największy rozkwit tego zjawiska nastąpił za czasów panowania Kazimierza III Wielkiego (1333–1370), któremu przypisuje się zbudowanie około 80 nowych miast. Po upływie około dwóch wieków, wraz z rosnącą liczbą ludności i jej potrzebami społecznymi, okazało się, że formuła oparta w znacznej mierze na ciasnej drewnianej zabudowie stała się niewystarczająca. Zaczęto stosować wtedy nowe rozwiązania urbanistyczne, które zaczerpnięto z renesansowych Włoch. Polegały one na stworzeniu „miasta idealnego” – wł. citta ideale. Miasta te, miały być oparte na kole lub zbliżonej do niego figurze – zwłaszcza ośmioboku. Miało zapewniać to większe walory obronne dzięki lepszej widoczności. Z centralnego placu rozchodzić się miało promieniście osiem ulic prowadzących do bram. Cyfra „8” nie była przypadkowa, bowiem przypisywano jej symboliczne znaczenie w starożytnej mitologii i astronomii. Wiązała się także z różą wiatrów, którą opiekować się miało osiem bóstw patronujących poszczególnym kierunkom ruchów powietrza. Wypracowano również trzy cechy, jakie określać powinny każde miasto i powstałe w nim budynki: trwałość (łac. firmitas), użyteczność (łac. utilitas) i piękno (łac. venustas).
Do słynnych, istniejących do dzisiaj w prawie niezmienionej formie włoskich miast idealnych należy Palma Nova, zbudowana według projektu Vincenza Scamozziego z 1593 roku w formie dziewięcioramiennej gwiazdy.
Pierwszym polskim miastem zbudowanym zgodnie z duchem renesansu był Głowów. W czasie I Rzeczypospolitej, chętnie czytano dzieła starożytnych teoretyków sztuki wznoszenia budowli. Do naszego kraju przywozili je włoscy architekci, a także szlachta i młodzi dyletanci – miłośnicy i znawcy sztuki, którzy wracali z zagranicznych studiów i podróży. Szczególną popularnością cieszyła się w Polsce antyczna teoria budownictwa Witruwiusza oraz nowożytne prace Leona Battisty Albertiego, Vincenza Scamozziego, Sebastiana Serlia i Andrei Palladia.
Z powyższych koncepcji korzystali szczególnie zamożni właściciele ziemscy, zwani magnaterią, zakładając nowe miejscowości, często na obszarach południowo-wschodniej Rzeczypospolitej, gdzie nie było rozwiniętej sieci miejskiej. Od połowy XVI wieku to szlachta przejęła w kraju inicjatywę urbanistyczną, zakładając łącznie kilkaset nowych miast.
Pierwszym polskim miastem, którego układ przestrzenny świadomie nawiązuje do włoskich koncepcji urbanistycznych epoki renesansu (w tym przypadku wizji Sebastiana Serlia), jest właśnie Głogów Małopolski. Założony został w 1570 roku, jako Głowów – przez kasztelana połanieckiego – Krzysztofa Głowę z Nowosielec (zm. 1582), na znanym nam już planie promienistym z ośmioma ulicami (czterema prostymi i czterema ukośnymi) biegnącymi od obszernego, kwadratowego rynku o boku długości 168 metrów. Do jego narożników przylegały cztery mniejsze place przeznaczone na budowle publiczne. Koncepcja zakładała budowę 200 domów, a także ratusza miejskiego pośrodku rynku.
Oto fragment pierwszego dokumentu lokacyjnego Głowowa, podany według Jerzego Kowalczyka w jego artykule Głowów. Zagadka planu pierwszego miasta renesansowego w Polsce:
My tedy Krzysztof Głowa. Dziedzic imienia Przybyszowskiego, Nowosielskiego i Lipskiego etc. etc. Sekretarz króla Jmci jawnie czynimy niniejszym listem naszym, wszystkiem pospolicie i każdemu z osobna teraz i na potym będącym komu to wiedzieć potrzeba będzie. Iżeśmy założyli na surowym korzeniu, na gruncie dziedzicznym Państwa naszego nad rzeką Slachciną Miasto, któremu od imienia naszego to przezwisko dawamy Głowów, w którego miasta Rynku odmierzyliśmy placów czterdzieści na budowanie domów każdego o dwu wierzchach to jest po dziesięci domów o dwu wierzchach w każdej pierzei. Któremu wymierzyliśmy ulic cztery w każdej ulicy po dwudziestu placów ku budowaniu domów także o dwu wierzchach. Item do tych wszystkich dwóch set placów wymierzyliśmy dwieście pułanków rolej do każdego placu. (…) Na tychże Pułankach swych wolno im będzie budować folwarki i uprawiać ogrody wedle zdania swego ku swej potrzebie.
W 1578 roku Stefan Batory nadał miastu prawo magdeburskie. Świadkiem tego wydarzenia był kanclerz Jan Zamoyski. Pierwotne założenia planu Krzysztofa Głowy zmieniła wdowa po nim, Krystyna z Paniowa, która w 1583 roku wydała kolejny akt lokacyjny Głowowa. Z uwagi na fakt, że nie było wówczas wielu chętnych do zamieszkania w Głowowie, zredukowała ona liczbę domów do 120, od rynku zaś prowadzić miały cztery ulice zamiast początkowo planowanych ośmiu. Zlikwidowano te ukośne, dzięki czemu miasto zyskało plan równoramiennego krzyża. Dopiero w latach 20. i 30. XVII wieku kolejny właściciel Głowowa, kasztelan sandomierski Mikołaj Spytek Ligęza, wybudował w tej miejscowości kościół parafialny, szpital dla ubogich i drewniany ratusz, a także nakazał otoczyć ją wysokim wałem z basztami i zespołem stawów.
Kolejnym, najbardziej zbliżonym do renesansowych wzorców polskim miastem jest Zamość. Dziś Zamość jest miastem wyjątkowym nie tylko w Polsce lecz i w całej Europie. Renesansowa zabudowa, stosunkowo mało zniekształcona przebudowami w XIX w., oddaje w pełni zamierzoną koncepcję Miranda. Architekt włoski pochodzący z Padwy, B. Morando, pracował w Zamościu w latach 1579-1600. Jego dziełem jest plan miasta i budowle takie jak: zamek, ratusz, kolegiata, fortyfikacje i wiele innych. Dawna forma średniowiecznej szachownicy stanowiła podkład nowoczesnego planu opartego na wzorach włoskich. Główna oś biegła ze wschodu na zachód i na niej były skomponowane dwa zasadnicze zespoły: zamek z najbliższym otoczeniem i rynek. W średniowieczu główną rolę komunikacyjną odgrywały pary ulic wychodzące z rogów placu. Przesunięcie ratusza do jednej ze ścian placu odpowiada wymaganiom teoretyków włoskich. Całość miasta objęta jest pierścieniem fortyfikacji o charakterystycznych zarysach związanych ściśle z kompozycją planu.
Do inspirowanych renesansowymi wzorcami miast należą również Żółkiew oraz Stanisławowo. Pierwsze z nich, powstało kilkanaście lat po założeniu Zamościa. Jest miastem podobnym ze względu na genezę i układ. Założył je w 1597 r. hetman Żółkiewski, jako swoją siedzibę, a jednocześnie ośrodek handlowy i obronny. Założenie miasta jest syntezą planu szachownicowego oraz osiowej kompozycji renesansu i baroku włoskiego. Natomiast w Stanisławowie została zastosowana dawna zasada planu szachownicowego z układem zamku i bogatą, rozwiniętą linią urządzeń warownych. Sześciobok miasta przypomina przykłady i praktyków włoskich i francuskich.
Źródło: www.tytus.edu.pl/2020/04/20/nie-tylko-zamosc-polskie-miasta-prawie-idealne/?fbclid=IwAR2pd2lH1Xj0hm0ri3IbDacyCuehu0l-EWGqyDkQtnmNHxrAxKFW5e2_6Wg